ШТО СТАНА СО РЕФОРМАТА НА ПОЛИЦИЈАТА

За разлика од реформите на правосудниот систем во Република Македонија, реформите во полицијата започнаа порано. Причините за тоа, секако лежат во фактот што веднаш по осамостојувањето на Република Македонија, полицијата не успеа да одржи чекор со демократските промени кои уследија потоа. Имено, се донесе нов Устав кој се разликуваше од претходниот по неговиот граѓански карактер, по тоа што во фокусот на вниманието се стави на неговото височество граѓанинот, а не на државата; наскоро потоа се донесе нов Закон за кривична постапка, кој нужно, како системски закон, предизвика измени на Законот за внатрешни работи, со кои се ускратија бројни овластувања што до тогаш и стоеја на располагање на полицијата (правото да определи притвор до три дена; да влегува во туѓ стан и други простории без наредба, да врши претрес на стан, на лица и багаж без наредба од надлежен суд; да повикува лица на информативен разговор и сл.). Наспроти ускратените овластувања, на граѓанинот во полициската постапка му се дадоа гаранции за право на бранител, право да молчи, право да биде информиран за причините на приведувањето на јазик што тој го разбира, право на лекарски преглед, право да биде информиран некој од неговите блиски за задржувањето, право на човечен и недискриминирачки третман и тн. Во една таква консталација на законски одредби, полицијата не промени ништо во нејзината методологија на работа, дури беа изнајдени бројни начини, како формално да се изиграат законските одредби, во услови кога полицијата постапува спротивно на законот, да изгледа дека законски е покриена (пропиша образец на кој граѓанинот се приморува да потпише дека не бара бранител; се задржува 24 часа за веднаш по пуштањето повторно да биде приведен, но сега во друга полициска станица и тн). Веројатно една од причините за конфликтот во 2001 година, беше и полициската неприлагоденост кон промените кои се случуваа во општеството, со што таа претставуваше кочница за нормално одвивање на тие текови. Сепак, со потпишувањето на Договорот за стабилизација и асоцијација меѓу Европската заедница и Република Македонија, произлегоа обврски кои се однесуваа на започнување сериозен процес на реформи во сите сегменти на општественото, економското и политичкото живеење во земјата. Во таа насока, уште во почетокот на 2003 година во МВР беше формирана посебна работна група која имаше задача, врз основа на една функционална анализа направена од страна на германски полициски експерт, со техничка помош и поддршка на германски експерти, да изготви Стратегија за реформи во полицијата. На 11.08.2003 година, Владата на Република Македонија усвои Стратегија за реформи во полицијата, која беше изработена од работна група од МВР, со несебична помош и подршка од експерти на Европската Комисија. Во јануари 2004 година, откако беа испеглани сите забелешки и спорни делови од Стратегијата, беше усвоен Анекс, кој стана дел од тој исклучително значаен документ. Таа Стратегија е исклучително значаен документ, бидејќи претставуваше документ со целосно заокружен систем на функционална организациона поставеност на полицијата; со јасно дефинирани надлежности и без нивно преклопување; со јасна разграничувачка линија меѓу стратешкото, оперативното и извршното равниште во поставеноста; со ослободување на полицијата од неполициските функции; со одговорности кои лесно се лоцираат; со правни процедури; етички принци за заштита на слободите, правата и приватноста на граѓаните, но и со точно дефиниран број на полициски службеници - 7.200, од кои 6000 би биле униформирани полициски службеници, а 1.200 би биле цивилна оператива. Во оваа бројка не влегуваат припадниците на граничната полиција, која согласно стандардната методологија за пресметка на бројот полициски службеници за обезбедување на државната граница требаше да биде 2.640. Стандардната методологија за пресметка на бројот на полициските службеници се раководеше од принципот - 1 полициски службеник на 350 граѓани, што претставуваше отстапка од европските стандарди, бидејќи се сметаше дека нашата земја е со поголеми безбедносни предизвици, за разлика од западноевропските земји, каде што тој сооднос варира од 1 полициски службеник на 500 граѓани до 1 полициски службеник на 850/950 граѓани во скандинавските земји. Колку беше сериозна обврската за сведување на бројот на полициските службеници говори фактот што во тоа време, во МВР работеа околу 12.000 полициски службеници, а заради превземањето на обезбедувањето на државната граница од страна на полицијата, имаше сериозен прилив на кадри од армијата. Имајќи ја предвид ваквата состојба, како и оценката на експертите од Европската Комисија кои најнапред направија функционална анализа на македонската полиција, која се содржеше во една поразителна реченица - вие имате нефункционален полициски систем, кој може да се каже дека функционира како систем на колективна полициска неодговорност кажана пред самиот почеток на креирање на Стратегијата (Ulrich Dugass, експерт од СР Германија, поранешен директор на полицијата на Северна Рајна Вествалија и проект менаџер на спроведените реформи во полицијата на Бранденбург, а ангажиран како супервизор на реформскиот процес во нашата полиција). Од Стратегијата за реформи во полицијата, до денес се направија формални промени, со шминка која отиде во сосема друга насока, така што тој документ остана само пуста желба, пуста визија за една поинаква, поодговорна полициска структура во едно општество кое требаше да биде демократско и слободно. Стратегијата, во својата суштина предвидуваше полицијата да развие три рамништа, со прецизни надлежности, со кои би се направило и деконцентрација на моќта на одлучување, со персонална и финансиска независност, со прецизно дефинирани права, обврски и одговорности за секое работно место во полицијата. Првото рамниште требаше да биде претставено како стратешко ниво, сочинето од едно мало експертско тело во рамките на Бирото за јавна безбедност, без никакви оперативни функции и без полициски овластувања, но со овластувања да ги планира долгорочните цели на полицијата, да врши стратешко, развојно планирање за потребите на полицијата, да ги пропишува процедурите за работа на полицијата, да врши анализа на состојбите и појавите и врз основа на тоа да ја унапредува методологијата на работа со цел да се подобри ефикасноста и ефективноста во нејзиното работење, да ги пропишува стандардните оперативни процедури, во насока на законито работење на полицијата и почитување на човековите слободи и права, да пропишува стандарди за просториите за задржување на лица и да се грижи за нивна целосна имплементација, да врши експертски и генерален надзор врз полицијата, но при тоа, без извршна и наредбодавна моќ. При тоа, за наодот од надзорот и контролата, во писмена форма треба да го известат директорот на Бирото за јавна безбедност, кој е должен соодветно да ги менаџира проблемите доколку такви се констатираат. Со Стратегијата беше планирано, во Бирото за јавна безбедност да нема повеќе од 60/80 експерти. Вториот столб требаше да биде оперативниот, во кој влегуваа осумте Сектори за внатрешни работи (Подрачни полициски служби), четирите Регионални центри за гранични работи и Централните полициски служби. Ако во принцип се јасни надлежностите на Секторите за внатрешни работи и на Регионалните центри за гранични работи (операционализација на целите, процедурите, насоките и стандардите за полициско работење што доаѓаат од стратешкото ниво и следење на спроведувањето на дефинираните задачи од страна на полицијата), Централните полициски служби требаше да бидат збир на сервисни полициски служби и единици кои заради неопходноста од повисок степен на обученост, стручност, економичност, користење на софистицирана опрема (форензички лаборатории, хеликоптери, специјалните единици, Одделот за борба против организираниот криминал, информатичка техника и тн.), се стационирани во рамките на Министерството за внатрешни работи. Меѓутоа нивното ангажирање, согласно Законот за полиција, е по барање на некој од раководителите на Секторите за внатрешни работи или од раководителите на Регионалните центри за гранични работи. Само по исклучок, тогаш кога безбедносната состојба излегува од контрола, Директорот на Бирото може да нареди нивно активирање. Но, дали во практиката е така? Централните полициски служби денес се алатка во рацете на Директорот, дури нема ни исклучок, интервенција од нив да побара некој од тие кои согласно законот треба тоа да го сторат. Тие станаа полиција над полицијата, а беа замислени како специјализиран полициски сервис на Подрачните служби и на Регионалните центри за гранични работи. Во вакви околности, кога ЦПС се доминантна алатка во рацете на директорот на Бирото, разбирливо, не е направена ниту деконцентрација на моќта на одлучување. Напротив, воведен е уште поцентрализиран систем на одлучување. Имено, еден полициски службеник од позорна служба да биде прераспореден на друго работно место, во сообраќајната полиција во рамките на истиот Сектор за внатрешни работи, наместо персоналната рокада да ја направи началникот на Секторот, таа ќе се реализира само доколку со таквата промена се согласи началникот на ЦПС, со чиј параф, конечно директорот на Бирото за јавна безбедност ќе потпише Решение за прераспоредување на полицискиот службеник. Стратегијата, во тој поглед беше многу јасна, персоналните прашања во рамките на Подрачните полициски служби и во Регионалните центри за гранични работи се одговорност на нивниот началник. Исто така, до ден денес, оперативните столбови не добија финансиска самостојност, а помина цела деценија од започнувањето на реформскиот процес во полицијата. Во поглед на бројноста на оперативните служби, беше предвидено тие да не бројат повеќе од 30/35 извршители, но да бидат со полициски овластувања. Исклучок беа ЦПС, чија бројност зависи од видот, карактерот и спецификите на службата или единицата за која станува збор. Третото равниште е извршното, а е позициониран во Полициските станици, Полициските одделенија и Надворешните канцеларии на криминалистичката полиција. Секако, сите тие се со полициски овластувања и нивната работа е секојдневно спроведување на законот преку извршување на полициските работи, со примена на методологија која ќе ги доближи до граѓаните, ќе работи заедно со заедницата, ќе функционираат локалните совети за превенција, на граѓаните ќе им се врати позорникарот, но...ништо од сето тоа. Во овој контекст за одбележување е и отпорот на првите луѓе на полицијата во врска со формирањето на судската полиција, која согласно новиот ЗКП, требаше да биде ефикасна алатка во рацете на обвинителството. Отпорот беше експлицитен - како може Обвинителот да издава дава наредби на мојот полицаец; зошто мора веднаш да го информираме Обвинителот за постоење на основано сомневање дека е извршено кривично дело...тоа ќе го сториме тогаш кога ние ќе оцениме. За среќа, ЗКП се донесе и покрај отпорот на првите луѓе на полицијата, но за последица имаме непроменета состојба и покрај тоа што ЗКП веќе неколку години се применува. Се уште нема оформено ниту еден Истражен центар со Судска полиција во него. А законот е јасен и Судската полиција имаше за цел на Обвинителот да му даде ефикасна алатка во рацете за да се надминат бирократските бариери меѓу Обвинителот и полицијата, да ги скрати меѓусебните преписки, да го скрати времетраењето на истрагата, а со самото тоа, имајќи ја предвид нашата судска практика, да го скрати и времетраењето на притворот. За сите проблеми, за сите отстапувања од Стратегијата, благовремено се сигнализираше, но отсуствуваше политичка воља и желба нештата да се имплементираат на соодветен начин, пред се кај раководниот кадар во полицијата, кај оние луѓе што требаше да се откажат од моќта и привилегиите кои ги имаа и уживаа до тогаш. Тие никогаш не прифаќаа ништо, ако не беа притиснати в ќош, ако не мораа тоа да го сторат. Тие никогаш и не ја прочитале, ниту разбрале основната идеја на Стратегијата - полицијата да претставува сервис на граѓаните, перманентно да се моделира и трансформира согласно демократските промени и демократското созревање на општеството. Со судни маки се овозможи без сериозни турбуленции да нема отпуштања на полициски службеници, се направи измена на Законот за внатрешни работи, со кои се овозможи на сите кои ќе наполнат 40 години пензиски стаж, по сила на закон да заминат во пензија. Ова беше многу важна претпоставка за успешно реализирање на реформата. Проценката беше дека за период од пет години, само по овој принцип, во пензија ќе заминат доволен број полициски службеници со што ќе се исполнат прифатените обврски во поглед на утврдениот број. На тој начин, се постигнуваше и друг бенефит, имено, бидејќи најголемиот дел од тие што требаше да заминат во пензија беа македонци (само 1% од нив беа албанци и припадници на останатите етнички заедници), ќе се постигнеше и соодветен баланс во правичната застапеност на сите етнички заедници во полицијата. Но очигледно е дека никој од тие што требало да ја прочитаат Стратегијата за реформи во полицијата, не ја прочитал, а по заминувањето на германските експерти и доаѓањето на француските, па се до постојните испратени од Европската Комисија, терајќи си го лагодниот живот, незнаејќи ја суштината на Усвоената Стратегија, нудат експериментални решенија кои се апсолутно нефункционални за нашите прилики. Тие и не посветуваат внимание на тоа што стварно треба да се случи во процесот на реформирање на македонската полиција - од систем на колективна неодговорност, во функционално поставување на полициски систем кој ќе биде ефикасен и ефективен сервис на граѓаните. Неопходно е Република Македонија одново да ја препрочита донесената Стратегија за реформи во полицијата, да направи чекор назад, да ги исправи грешките (намерно правени во континуитет од 2004 до денес) за да може да се фати чекор со вкупните, но вистински реформи на институциите кои објективно не ги следат нараснатите демократски промени и потреби на општеството. Сега читаме нов оглас за прием на 600 нови "инстант" полицајци. Џабе се пропагандните снимки за системот на проверки на кандидатите, кога низ кулоарите јавно се говори дека има друга врата за влез во полицијата. Овој оглас што сега се распишува не може да се гледа низ друга призма, освен низ призмата на актуелните случувања - предвремени избори; техничка влада и потреба, на време да се вдомат своите пулени кон кои актуелната власт во моментов им должи, но со гестот, долгот ќе се пренесе кај другата страна. Спомнав "инстант" полицајци, должен сум да објаснам. За некој да се стекне со квалификација да ве шиша и потшишува, потребно е да заврши три годишно средно училиште...а во случајов, некој да може да засегне во вашите слободи и права, да засегне во вашата приватност, да примени сила, дури и онаа најтешката форма - смртна сила, е, за нив е потребен курс од девет месеци теорија и три месеци пракса...разликата е како убаво подготвено нес кафе и ставена топла водичка во инстант кафе. Да и едното и другото е кафе, но фкусот и филингот никогаш неможат да бидат исти. Грешката која фризерот ќе ја направи, вообичаено се вели, ајде за недела дена ќе ти порасне, а грешката на полицискиот службеник, многу често е грешка со непоправливи последици. Време е да се преиспита и одново афирмира Стратегијата за реформи во полицијата, заедно со процесот на едукација за полициски службеници, од кои граѓаните очекуваат да го спроведуваат законот, без партиска позадина, без предрасуди и без импровизации, бидејќи преопасна е играта на луѓето во сина униформа, особено што законот им овозможува да засегаат во правата на граѓаните за кои постојат Уставни и законски гаранции. Конечно, дали има потреба од нови вработувања во полицијата, кога согласно утврдените и договорени стандарди со Европската Комисија имаме доволен број полициски службеници, а особено што со политичките превирања во земјава, ваквиот потег логично, во јавноста се толкува како предизборен потег на позицијата?!